Paaslam door J. Beuckelaer

Advies inzake het verzoek tot teruggave van NK 2646

Dossiernummer: RC 1.1

Soort advies: NK-collectie

Adviesdatum: 22 maart 2002

Periode bezitsverlies: 1933-1940 1940-1945

Oorspronkelijke eigenaar: Particulier

Plaats bezitsverlies: Buiten Nederland

NK 2646 – Paaslam door J. Beuckelaer (foto: RCE)

Download PDF

Het Advies

Bij brief van 8 februari 2002 heeft de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen de commissie verzocht te adviseren over de te nemen beslissing op het verzoek van de erven B. om teruggave van het schilderij “Paaslam” van J. Beuckelaer (NK 2646).

De feiten

Over het in juni 2001 ingediende verzoek om teruggave is door de Inspectie Cultuurbezit een onderzoek ingesteld. De resultaten van dat onderzoek zijn neergelegd in een onderzoeksrapport van 8 november 2001 dat aan de verzoekers is toegezonden.

Algemene overwegingen

De commissie laat zich bij haar advisering leiden door de beleidslijnen van de commissie Ekkart en de regering terzake, zoals weergegeven in de toelichting op het instellingsbesluit van de commissie.
De commissie heeft zich de vraag gesteld of een uit te brengen advies invloed mag ondervinden van mogelijke consequenties voor de beslissing in andere zaken. De commissie beantwoordt die vraag, behoudens bijzondere omstandigheden, ontkennend omdat een dergelijke invloed bezwaarlijk kan worden tegengeworpen aan de betrokken verzoeker.
De commissie heeft zich voorts afgevraagd op welke wijze moet worden omgegaan met het gegeven dat bepaalde feiten niet meer zijn te achterhalen, dat bepaalde gegevens zijn verloren gegaan of niet zijn teruggevonden, of anderszins bewijzen niet meer zijn bij te brengen. De commissie is daaromtrent van mening dat, indien het tijdsverloop (mede) oorzaak is van de ontstane problemen, het risico daarvoor, behoudens bijzondere omstandigheden, behoort te liggen bij de overheid.
De commissie is tenslotte van mening dat inzichten en omstandigheden die naar algemene maatschappelijke opvattingen sedert de Tweede Wereldoorlog klaarblijkelijk zijn veranderd, gelijk mogen worden gesteld aan nova (nieuwe feiten).

Bijzondere overwegingen

Uit voormeld onderzoeksrapport blijkt dat het schilderij “Paaslam” van J. Beuckelaer (NK 2646), eigendom van het joodse echtpaar B. te Wenen, tussen 1938 en 1941 onvrijwillig is verloren.

Zoals nog is bevestigd in een brief van de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen van 16 november 2001 dienen verkopen en onvrijwillige verliezen, die direct verband houden met het Nazi-regime in Duitsland vanaf 1933 en in Oostenrijk vanaf 1938, in principe volgens dezelfde criteria te worden beoordeeld als verkopen en onvrijwillige verliezen in Nederland vanaf 10 mei 1940.

Deze criteria leiden tot de conclusie dat het verzoek om teruggave voor toewijzing in aanmerking komt. Het eigendomsrecht van verzoekster is in hoge mate aannemelijk. Op verjaring van het verzoek, dat niet eerder bij de bevoegde rechtsherstelorganen is ingediend, zal in het licht van het huidige beleid geen beroep worden gedaan. Zo al sprake zou zijn geweest van onvrijwillig verlies dat gepaard is gegaan met een onvrijwillige verkoop, kan geen terugbetaling van de mogelijke verkoopopbrengst worden verlangd, reeds omdat enig houvast om deze opbrengst vast te stellen ontbreekt.

Conclusie

Gelet op het vorenstaande is het advies van de commissie aan de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen om over te gaan tot teruggave van het schilderij “Paaslam” van J. Beuckelaer (NK 2646) aan de erven B.

Aldus vastgesteld in de vergadering van 25 maart 2002.

J.M. Polak (voorzitter) B.J. Asscher (vice-voorzitter)

J.Th.M. Bank J.C.M. Leijten

E.J. van Straaten H.M. Verrijn Stuart

Samenvatting RC 1.1

PAASLAM VAN DE BEUCKELAER (NK 2646)

Op 8 februari 2002 verzocht de staatssecretaris de Restitutie Commissie te adviseren over de te nemen beslissing op het verzoek tot teruggave van het schilderij Paaslam van De Beuckelaer. In juni 2001 hadden de erven B. hiertoe een verzoek bij het ministerie ingediend.\

samenvatting feitenrapport

Het schilderij Paaslam van de hand van de zestiende eeuwse Vlaamse schilder De Beuckelaer¹ maakte onder inventarisnummer NK 2646 deel uit van de Nederlandse Rijkscollectie. De SNK recupereerde het werk in 1946 uit Duitsland in de veronderstelling dat dit werk afkomstig was van een Amsterdamse kunsthandelaar die het tijdens de oorlog vrijwillig zou hebben verkocht. Al vrij snel, in 1950, bleek deze veronderstelling onjuist, maar het bleef onbekend van wie het schilderij dan wel was geweest. Ook in 1999 concludeerde Bureau Herkomst Gezocht ten aanzien van NK 2646 dat de oorspronkelijke eigenaar van dit schilderij onbekend was.

In het jaar 2000 nam de Oostenrijkse Kommission für Provenienzforschung, het equivalent van de Nederlandse Commissie Ekkart, contact op met de Inspectie Cultuurbezit. Zij had aanwijzingen dat Paaslam niet uit Nederlands maar uit Oostenrijks bezit afkomstig was. Het schilderij bleek tot 1938 in bezit te zijn geweest van het Oostenrijkse joodse echtpaar B. De vooroorlogse eigendomsrelatie van het echtpaar tot het schilderij kon tijdens het onderzoek worden vastgesteld aan de hand van documenten uit Wenen en een dia van het schilderij in bezit van de familie. Hoe het schilderij tijdens de oorlog werd verloren, bleek moeilijker vast te stellen. Stap voor stap kon dit worden gereconstrueerd, mede dankzij samenwerking met de familie B.

Het schilderij bleek in de loop van 1939, net voordat het gezin Oostenrijk had weten te ontvluchten en naar de Verenigde Staten was ontkomen, het land uitgesmokkeld te zijn. Een Nederlandse vriend van de familie bleek hierbij behulpzaam te zijn geweest. De kunstvoorwerpen van de familie, waaronder Paaslam, waren bij een kunsthandel in België in bewaring gegeven. Hiervoor zou het echtpaar zelfs een bewaarloon hebben betaald. Verschillende documenten werden teruggevonden waaruit blijkt dat de Belgische kunsthandelaar het schilderij eind 1941 verkocht aan de Duitser Mühlmann. Het schilderij kwam zo in de collectie van Göring terecht, waar het na de oorlog door de geallieerden in beslag werd genomen. Op grond van de (later onjuist gebleken) veronderstelling dat het schilderij uit Nederland kwam, werd het hier naartoe gestuurd en belandde zo in de NK-collectie. Het echtpaar B., dat zich inmiddels in de Verenigde Staten had gevestigd, heeft na de oorlog niet geweten wat er met het schilderij was gebeurd. Tot voor kort hing het schilderij in het Bonnefantenmuseum in Maastricht.

advies

De Restitutie Commissie concludeerde in haar advies, vastgesteld in de vergadering van 25 maart 2002, tot teruggave van het schilderij aan de erven B. De eigendomsrelatie van het echtpaar B. tot het schilderij was vast komen te staan en het bezitsverlies van het schilderij diende als onvrijwillig te worden aangemerkt. Hierbij verwees de commissie naar de aanbeveling van de Commissie Ekkart dat bezitsverlies in Oostenrijk vanaf 1938 onder de werking van het restitutiebeleid valt. Van terugbetaling van een mogelijke verkoopopbrengst kon in deze zaak, bij afwezigheid van aanwijzingen dat deze ooit zouden zijn ontvangen, geen sprake zijn.

De Staatssecretaris van OCenW nam dit advies over en besloot tot teruggave van het schilderij aan de erven B.

¹ Ook wel bekend als Het Joodse Paasfeest en Het Paschamaal. Inmiddels wordt dit werk toegeschreven aan Huybrecht Beuckeleer.