Spring naar content
Advies inzake Lisser & Rosenkranz (B)

Lisser & Rosenkranz (B)

Dossiernummer: RC 1.195-B

Soort advies: NK-collectie

Adviesdatum: 13 juni 2022

Periode bezitsverlies: 1933-1940

Oorspronkelijke eigenaar: Particulier

Plaats bezitsverlies: Nederland

NK 1408 – Christus aan het kruis met Maria, Maria Magdalena en Johannes de Evangelist (foto: RCE)

Het advies

De Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (hierna: de minister) heeft de Restitutiecommissie (hierna: de commissie) op 15 december 2021 verzocht om advies uit te brengen over het verzoek van 18 november 2021 tot teruggave van 26 schilderijen uit de Nederlands Kunstbezit collectie (hierna: NK-collectie). De zaak is bij de commissie geregistreerd onder RC 1.195-B. Het verzoek tot teruggave van deze kunstwerken is gedaan door XX mede namens zes andere erfgenamen (hierna: verzoekers). De kunstwerken maken sinds hun recuperatie naar Nederland na de Tweede Wereldoorlog deel uit van de NK-collectie; drie kunstwerken (NK 1408, NK 1409, NK 1546) bevinden zich op dit moment in depot (Collectie Centrum Nederland, CCNL) van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (hierna: RCE) in Amersfoort. De overige 23 werken zijn door de RCE in bruikleen gegeven aan Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam. Een overzicht van de bedoelde kunstwerken met NK-nummer en verblijfplaats is als bijlage bij dit advies opgenomen.
De minister laat zich in dit verzoek vertegenwoordigen door YY, adviseur Roerend Erfgoed en Rijkscollectie bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

1. Het verzoek

Bij brief van 15 december 2021 heeft de minister de commissie verzocht om advies. Aanleiding hiervoor is het verzoek van XX, een van de erfopvolgers van Franz Koenigs, aan de minister bij brief van 18 november 2021.
Over de in het verzoek betrokken kunstwerken heeft de commissie eerder geadviseerd om de – namens de erven Koenigs ingediende – restitutieverzoeken af te wijzen (RC 1.6 en RC 4.123). De minister heeft deze adviezen overgenomen.

2. Vereisten voor het inhoudelijk in behandeling nemen van een restitutieverzoek (§ 1 van het Beoordelingskader)

De commissie heeft eerst onderzocht of het verzoek inhoudelijk in behandeling kan worden genomen. De commissie heeft vastgesteld dat het:

a. geen zaak betreft waarover de Raad voor het Rechtsherstel of een andere rechter reeds een inhoudelijke uitspraak heeft gedaan;
b. geen zaak betreft waarover bij een rechter een procedure aanhangig is;
c. geen zaak betreft met betrekking tot een cultuurgoed waarvan de verzoeker of zijn rechtsvoorgangers uitdrukkelijk afstand hebben gedaan of ten aanzien waarvan de verzoeker of zijn rechtsvoorgangers reeds een schikking hebben getroffen;
d. geen zaak betreft waarover de Restitutiecommissie al een advies of bindend advies heeft uitgebracht;
e. niet vereist is dat het verzoek door alle gerechtigden is ingediend nu het een zaak betreft over een cultuurgoed dat in het bezit is van de Staat.

Dit leidt er, gelet op § 1 van het Beoordelingskader toe dat de commissie het verzoek inhoudelijk in behandeling neemt.

3. Feiten

Verzoekers zijn allen erfopvolgers van Franz Wilhelm Koenigs (1881-1941) die een van de aandeelhouders is geweest van de naamloze vennootschap N.V. Bankierskantoor Lisser & Rosenkranz (hierna: L&R) te Amsterdam.
Volgens een door verzoeker overgelegde presentielijst van de algemene vergadering van aandeelhouders van L&R gehouden op 2 april 1940, was F.W. Koenigs houder van 42 van de destijds geplaatste 1787 aandelen. L&R is op 2 april 1940 in liquidatie getreden. De liquidatie is beëindigd op 30 september 1962. Franz Koenigs is overleden op 6 mei 1941.

L&R was een rechtspersoon die het bankiersbedrijf uitoefende en om die reden geen rechtspersoon waarbinnen een kunstcollectie bijeen werd gehouden of een kunsthandel werd gedreven.

In haar advies Koenigs (II) RC 4.123 heeft de commissie vastgesteld dat L&R onder andere de geclaimde kunstwerken in fiduciaire eigendom heeft verkregen van Franz Koenigs, als zekerheid voor de nakoming van de verplichtingen van Koenigs jegens L&R uit de laatstelijk tussen Koenigs en L&R op 1 juni 1935 aangegane overeenkomst.

Door het in liquidatie treden van L&R op 2 april 1940, werden de verplichtingen van Koenigs opvraagbaar. Koenigs heeft nog diezelfde dag de door hem reeds in fiduciaire eigendom aan L&R overgedragen kunstcollectie ook feitelijk aan L&R geleverd. L&R is aansluitend begonnen met het te gelde maken van de kunstwerken.

4. Standpunt van verzoekers

Het verzoek ziet op 26 schilderijen die in het bezit waren van de N.V. Bankierskantoor Lisser & Rosenkranz en die tijdens de bezetting in het bezit van het naziregime kwamen en nu deel van de (NK), Rijkscollectie zijn. Verzoekers brengen naar voren dat Franz Koenigs zijn collectie tekeningen en schilderijen ter kwijting van zijn schuld in volle en vrije eigendom heeft overgedragen aan de N.V. Bankierskantoor Lisser & Rosenkranz in liquidatie. Het bankierskantoor heeft vervolgens onder druk van een dreigende invasie, kort voor de bezetting van 10 mei 1940, en kort daarna, delen van de collectie Koenigs, verkocht onder omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime. In tweede instantie hebben verzoekers de commissie verzocht weer te geven dat de eigendomsoverdracht feitelijk nietig was. Dat nadere standpunt van verzoekers komt neer op een nieuw verzoek tot heroverweging van de zaak RC 4.123. De commissie zal zich in het onderhavige advies dus ook beperken tot het op 18 november 2021 ingediende verzoek.

5. Inhoudelijke beoordeling van het verzoek

Eigendomsvereiste (§ 2 Beoordelingskader)

In het kader van de inhoudelijke behandeling van het verzoek, beoordeelt de commissie eerst of in hoge mate aannemelijk is dat de verzoekers de oorspronkelijke eigenaar of diens rechtsopvolger krachtens erfrecht zijn. Hiertoe overweegt de commissie het volgende:

  • De kunstwerken hebben aanvankelijk in fiduciaire eigendom (- dat is tot zekerheid voor nakoming van verplichtingen) en vanaf 2 april 1940 in volle en vrije eigendom toebehoord aan L&R.
  • Er is geen wettelijke of andere basis waarop kan worden geconcludeerd dat aandeelhouders van een naamloze vennootschap eigendomsrechten kunnen laten gelden op zaken waarvan de eigendom berust bij die vennootschap. De zaken waarvan de naamloze vennootschap de eigendom heeft, behoren per definitie niet in eigendom aan de aandeelhouders. De aandeelhouders zijn alleen de eigenaren van de door hen gehouden aandelen in de vennootschap.

 

Conclusie ten aanzien van het verzoek om restitutie

De commissie stelt vast dat Franz Wilhelm Koenigs in zijn hoedanigheid van aandeelhouder van NV Bankierskantoor Lisser & Rosenkranz geen mede-eigenaar is geweest van een of meer van de in het restitutieverzoek opgenomen 26 kunstwerken. Dit betekent dat niet voldaan is aan het eigendomsvereiste van § 2 van het Beoordelingskader, zodat het restitutieverzoek van verzoekers daarom niet gehonoreerd kan worden. Dit heeft op grond van de eerste volzin van § 3 van het Beoordelingskader tot gevolg, dat de commissie niet toekomt aan beoordeling van de vraag of de verkoop van de kunstwerken na 2 april 1940 heeft geleid tot onvrijwillig bezitsverlies door omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime. Gelet op het beoordelingskader kan de commissie niet anders dan tot afwijzing van het restitutieverzoek adviseren.

6. Advies

De Restitutiecommissie adviseert de Staatssecretaris Cultuur en Media om het verzoek tot restitutie van de 26 kunstwerken uit de NK-collectie af te wijzen.

Aldus vastgesteld op 13 juni 2022 door J. Kohnstamm (voorzitter), J.F. Cohen, S.G. Cohen-Willner, J.H. van Kreveld, D. Oostinga, E.H. Swaab (vicevoorzitter) en C.C. Wesselink, en ondertekend door de voorzitter en de secretaris.

(J. Kohnstamm, voorzitter)                (E.M. van Sterkenburg, secretaris)

Bijlage

Inventarisnr. Titel Vervaardiger Locatie
NK1408 Christus aan het kruis met Maria, Maria Magdalena en Johannes de Evangelist Rubens, P.P. CC NL
NK1409 Hélène Fourment (1614-1673), tweede vrouw van de kunstenaar Rubens, P.P. CC NL
NK1546 Hoofd van een jonge vrouw Rubens, P.P. CC NL
NK2660 Winterlandschap met schaatsers Avercamp, H. Boijmans
NK2661 Portret van een jonge man Meester van de Vorstenportretten Boijmans
NK2662 Stilleven met haringen Francken II, H. Boijmans
NK2663 Hans Höchstätter Anoniem Boijmans
NK2664 Portret van een man Monogrammist H.B Boijmans
NK2665 Twee nimfen op hertejacht Dyck, A. van Boijmans
NK2667 De heilige Ivo Jordaens I, J. Boijmans
NK2668 Molens in de avond Neer, A. van der Boijmans
NK2669 Winterlandschap met schaatsers Neer, A. van der Boijmans
NK2670 Landschap met de ondergang van Sodom en Gomorra Patenier, J. Boijmans
NK2671 Het Laatste Avondmaal Ratgeb, J. Boijmans
NK2672 Diana en Actaeon, fragment (rechterdeel): Het bad van Diana Rubens, P.P. Boijmans
NK2673 Hercules als overwinnaar van Discordia Rubens, P.P. Boijmans
NK2674 Diana en haar nimfen ontdekken de zwangerschap van Callisto Rubens, P.P. Boijmans
NK2675 Twee Romeinse veldheren (Romulus en Titus Tatius) Rubens, P.P. Boijmans
NK2676 Landschap met boerderij, in de verte een gezicht op een stad Hondecoeter, G.C. d’ Boijmans
NK2677 Landschap in een onweersbui Rubens, P.P. Boijmans
NK2678 Nachtelijke brand in een stad Heil, D. van Boijmans
NK2679 Diana en Actaeon Rubens, P.P.,
Teniers II, D.
Boijmans
NK2680 Achilles herkend onder de dochters van Lycomedes Rubens, P.P. Boijmans
NK2681 Bergachtig landschap met een dorp in de verte Hondecoeter, G.C. d’, Savery, R.J. Boijmans
NK2682 Berglandschap met een dorp Seghers,H.P. Boijmans
NK2683 Diana en Actaeon Titiaan,
Vecellio, T.
Boijmans