Bindend advies inzake Budge / Gemeente Den Haag

Datum bindend advies: 14 november 2022

Bindend advies

inzake het restitutieverzoek van enerzijds

AA, te BB (Duitsland) in zijn hoedanigheid van executeur-testamentair van de nalatenschap van Emma Ranette Budge-Lazarus, vertegenwoordigd door Lothar Fremy, advocaat te Berlijn (Duitsland)

(hierna: verzoeker),

en anderzijds

Gemeente Den Haag (hierna: de gemeente), vertegenwoordigd door CC, directeur Jeugd, Onderwijs, Cultuur en Media van de gemeente Den Haag,

gegeven door de Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog te Den Haag (de Restitutiecommissie), hierna: de commissie

2. De procedure en het toepasselijke beoordelingskader

De commissie heeft bij brief van 7 mei 2019 laten weten het verzoek in behandeling te nemen op grond van het Reglement zoals dat gewijzigd was vastgesteld op 28 januari 2019. Op 22 april 2021 is een nieuw Instellingsbesluit Restitutiecommissie met een door de commissie te hanteren nieuw beoordelingskader in werking getreden. Gelijktijdig is een nieuw Reglement in werking getreden waarin niet langer een beoordelingskader van de commissie is opgenomen. Partijen hebben ermee ingestemd dat het nieuwe Instellingsbesluit en het nieuwe Reglement van toepassing zullen zijn.

De commissie heeft kennisgenomen van alle door partijen overgelegde stukken. Zij heeft afschriften van alle stukken aan de andere partij gezonden. Vervolgens heeft de commissie onderzoeksvragen voorgelegd aan het Expertisecentrum Restitutie Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog van het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (hierna: het ECR). Het ECR heeft het feitenonderzoek voor een groot deel uitgevoerd tijdens de Covid-19-pandemie (januari 2020 t/m maart 2022). Mede als gevolg hiervan is de oplevering van het onderzoeksrapport aanzienlijk vertraagd. De bevindingen van het onderzoek zijn neergelegd in het hierna te noemen feitenoverzicht.

Chronologisch overzicht van acties van de commissie en reacties daarop

• Bij brief van 26 februari (verzoeker) en 2 april 2019 (gemeente) hebben partijen verzocht om onderzoek en bindend advies met betrekking tot de aanspraak van verzoeker op restitutie van de kunstwerken. Naar aanleiding van het adviesverzoek heeft de commissie op 7 mei 2019 het ECR verzocht een onderzoek naar de feiten in te stellen.
• De resultaten van het onderzoek zijn neergelegd in een concept-onderzoeksrapport en op 22 november 2021 voor feitelijke aanvulling of commentaar aan partijen toegezonden. De gemeente heeft gereageerd op 20 december 2021. Verzoeker heeft gereageerd op 31 januari 2022. Naar aanleiding van de reacties heeft het ECR het concept-onderzoeksrapport aangepast. De reacties zijn als Bijlage 2 bij de definitieve rapportage gevoegd.
• Op 16 maart 2022 is het definitieve feitenrapport vastgesteld. Op 1 april 2022 is het definitieve feitenrapport aan partijen toegestuurd.
• Partijen hebben op 10 mei 2022 laten weten geen opmerkingen op de aan hen toegestuurde definitieve rapportage te hebben. Partijen hebben tevens ingestemd met de toepassing van het nieuwe Reglement en het beoordelingskader behorend bij het Instellingsbesluit Restitutiecommissie van 15 april 2021 (hierna: het beoordelingskader). Het beoordelingskader is in de bijlage bij het Instellingsbesluit opgenomen.
• Op de vraag van de commissie van 30 mei 2022 of er bij partijen behoefte bestaat aan een mondelinge behandeling heeft verzoeker op 7 juni 2022 bevestigend geantwoord. Daarbij heeft verzoeker laten weten geen bezwaar te hebben tegen een gelijktijdige bijeenkomst ten aanzien van alle momenteel bij de commissie in behandeling zijnde Budge-dossiers (RC 1.175, RC 3.179 en RC 3.181). De gemeente heeft op eveneens ingestemd met een (gelijktijdige) mondelinge behandeling.
• Bij brief van 3 juni 2022 heeft de gemeente de commissie geïnformeerd dat zij afziet van een beroep op de goede trouw.
• Op 22 augustus 2022 heeft de gelijktijdige mondelinge behandeling plaatsgevonden ten kantore van het CAOP in Den Haag.
• Op 16 september 2022 is een Engelstalige versie van een transcript van de mondelinge behandeling aan partijen verzonden.
• Op 3 oktober 2022 heeft de commissie haar bindend advies in concept toegezonden aan partijen.
• De gemeente heeft per brief van 26 oktober 2022 gereageerd op het conceptadvies. Verzoekers hebben per e-mail van 3 november 2022 laten weten geen commentaar te zullen geven op het conceptadvies.

Het testament en de veiling van de kunstcollectie van Emma Budge

Het testament van Emma Budge, aangevuld met vijf codicillen

Aanvankelijk beoogde Emma Budge haar kunstverzameling na te laten aan de stad Hamburg. Dat veranderde na de machtsovername door het naziregime in januari 1933. Emma Budge liet haar laatste wil vastleggen in een testament van 5 oktober 1933, door de jaren heen aangevuld met vijf codicillen, waarvan het laatste in 1936 werd geregistreerd. Uit de teksten is af te leiden dat Emma Budge in haar wilsbeschikking rekening hield met de opkomst van het naziregime en mogelijke gevolgen daarvan. In het testament van 5 oktober 1933 nam zij bepalingen op over haar kunstverzameling. In een codicil van 11 juni 1934 veranderde zij de paragraaf die betrekking had op haar kunstcollectie. Hierin bepaalde zij dat de executeurs-testamentair bevoegd waren om naar eigen inzicht individuele objecten te schenken aan musea of andere instellingen. De daarna overgebleven kunstwerken dienden vervolgens verkocht te worden. Daarbij bepaalde ze onder andere dat een openbare verkoop in Hamburg uitgesloten was.

Door de vele anti-Joodse maatregelen, waaronder het betalen van Reichsfluchtsteuer om vermogensvlucht tegen te gaan, werd de vrijheid waarmee Emma Budge kon bepalen wat na haar overlijden met haar kunstverzameling zou gebeuren fors ingeperkt. Na de uitvaardiging van de Neurenberger rassenwetten op 15 september 1935 bracht Emma Budge omvangrijke wijzigingen aan in haar testament, in de vorm van een vierde codicil van 21 november 1935. In het licht van de maatregelen tegen Duitse Joden bepaalde zij hierin dat alle executeurs-testamentair Joods dienden te zijn. Over haar kunstcollectie vermeldde zij dat een verkoop ervan binnen het Duitse Rijk naar verwachting niet aan te raden was.

De veiling bij veilinghuis Graupe te Berlijn in 1937

Ondanks het feit dat Emma Budge in 1935 in een aanvulling op haar testament had aangegeven dat een verkoop van haar kunstcollectie binnen Duitsland waarschijnlijk niet raadzaam zou zijn, is haar verzameling na haar dood in 1937 geveild bij het Berlijnse veilinghuis Graupe. De veiling van de kunstcollectie van Emma Budge vond in opdracht van de executeurs-testamentair plaats op 4, 5 en 6 oktober en op 6 en 7 december 1937 onder leiding van Hans W. Lange, die het veilinghuis van Graupe had ‘geariseerd’. Onder de 812 lotnummers die onder de hamer kwamen bevonden zich ruim 300 lotnummers met bijbehorende objecten uit de verzameling van Emma Budge.

De nalatenschap van Emma Budge 1938-1945

Het overgrote deel van de nalatenschap van Emma Budge bestond uit waardepapieren en valuta-tegoeden, die zich buiten het bereik van het naziregime op een rekening bij de Schweizerische Kreditanstalt bevonden. In de jaren 1938 en 1939 volgde een hevige strijd om deze vermogensbestanddelen. De Duitse autoriteiten drongen aan op de transfer van buitenlandse vermogensbestanddelen naar Duitsland, waar de nazi’s zich het vermogen als gevolg van de geldende deviezenwetgeving eenvoudig zouden kunnen toe-eigenen. Daarbij werd druk uitgeoefend op de in Duitsland verblijvende erven en executeurs-testamentair, door middel van arrestatie, inbeslagneming van het persoonlijk vermogen van de individuele erfgenamen en het intrekken van hun paspoorten. Na de Kristallnacht van 9 op 10 november 1938 werd de positie van de in Duitsland verblijvende erfgenamen nog benarder. Eén van de erfgenamen en de echtgenoot van een andere erfgenaam werden in concentratiekamp Buchenwald vastgehouden. Hun invrijheidsstelling werd verbonden aan de bereidheid om mee te werken met de autoriteiten. Bovendien werd beslag gelegd op de binnenlandse vermogens van de erven.

Ook op de Joodse executeurs-testamentair werd druk uitgeoefend. De Oberfinanzpräsident van het Amtsgericht Hamburg gaf opdracht om twee executeurs testamentair die in het buitenland verbleven, af te zetten en te vervangen door twee andere Joodse executeurs-testamentair, die zich binnen Duitsland en dus binnen de invloed van de nazi’s bevonden. Uiteindelijk zouden deze op hun beurt worden vervangen door advocaat dr. Ernst Blum te Luzern en Gottfried Francke te Hamburg, accountant en voormalig belastingadviseur van Emma Budge. Beiden waren niet Joods. Met hulp van Francke – in 1939 liet hij de waardepapieren door de Schweizerische Kreditanstalt overdragen aan het inmiddels geariseerde bankhuis Warburg op een rekening waarover alleen hij kon beschikken – zou het de nazi’s uiteindelijk lukken om tweederde van de vermogensbestanddelen uit Zwitserland naar Duitsland overgebracht te krijgen. De erven van Emma Budge zouden hiervan niets terugzien.

Op 21 juli 1939 kwam de afhandeling van de nalatenschap in feite geheel in handen van de twee niet-Joodse executeurs Francke en Blum. De Joodse erven en de Joodse executeurs-testamentair stonden daarmee volledig buiten spel. Uitkeringen vonden uitsluitend plaats op geblokkeerde rekeningen, waarover de erven niet konden beschikken. Bovendien werden de erfdelen als gevolg van de deviezenwetgeving gedecimeerd, zodat niets van de bedragen overbleef. Toestemming van de erfgenamen om Duitsland te verlaten werd verbonden aan hun bereidheid om afstand te doen van het resterende erfdeel. Van deze bedragen, zo stelden enkele van de erven na de oorlog in een door hun aangespannen procedure, ‘hatten und haben die Antragsteller nichts erhalten’.

Herkomstgeschiedenis van de geclaimde kunstwerken in het Kunstmuseum Den Haag

1937: Veiling kunstverzameling Budge en aankoop museum

De kunstwerken zijn op een onbekend moment deel gaan uitmaken van de kunstverzameling-Budge uit Hamburg. Door het ontbreken van een overzicht van de verwervingen van het echtpaar Budge zijn de data en bronnen hieromtrent onbekend.

Na het overlijden van Emma Budge in 1937 werd haar kunstverzameling als onderdeel van de onverdeelde nalatenschap ter veiling gebracht bij veilinghuis Graupe in opdracht van de in haar testament benoemde executeurs-testamentair. De twee kunstwerken zijn op de veiling in 1937 aangekocht door het toenmalige Gemeentemuseum Den Haag. In de veilingcatalogus van de veiling-Budge is onder kavelnummer 256 een bekerschroef vermeld waarvan de omschrijving overeenkomt met die van het huidige inventarisnummer OME-1937-0002 uit de collectie van het Kunstmuseum Den Haag. In dezelfde veilingcatalogus is onder nummer 334 een ‘Kleine Schale’ weergegeven waarvan de omschrijving overeenkomt met die van het huidige inventarisnummer OME-1937-0012.

Op 2 november 1937 stuurde de president van de Reichskammer der bildenden Künste aan de Reichsleiter der bildenden Künste in bijlage een ‘Niederschrift über die am 4.-6. 10. 1937 stattgefundene Versteigerung des Versteigerers Hans W. Lange in Berlin W. 9, Bellevuestr. 3’. In dat overzicht is vermeld dat het object met kavelnummer 256 verkocht was aan ‘Gemeente Museum Haag’, waarbij het bedrag van RM 2200 werd genoemd.

Onderzoek gemeente

In 1998 gaf de gemeente opdracht tot een formeel onderzoek naar de collectievorming tijdens en teruggave na de Tweede Wereldoorlog. Het onderzoek richtte zich op de periode 1935-1950. In april 1999 verschenen de resultaten van het onderzoek in een rapportage ‘naar de collectievorming van het Haags Gemeentemuseum voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog en de afwikkeling in de na-oorlogse jaren’. In de rapportage wordt over de verwerving van objecten uit de nalatenschap van Emma Budge verwezen naar een publicatie uit 1938 van de toenmalige directeur van het Haags Gemeentemuseum, Hendrik E. van Gelder (hierna: Van Gelder). Hierin beschrijft deze dat de bekerschroef uit 1642 van de Haagse zilversmit Andries Grill door hemzelf was aangekocht op de veiling van de verzameling van de kort daarvoor overleden Joodse Emma Budge bij het Berlijnse Veilinghuis Hans W. Lange. Van Gelder vermeldde in zijn artikel: ‘Het ging hierbij om een collectie van betekenis die oorspronkelijk bij testament was vermaakt aan de stad Hamburg. Vooral in verband met de nationaal-socialistische politiek ten aanzien van Joden kwam Emma Budge hierop terug en overwoog zij delen van haar collectie te vermaken aan het Metropolitan Museum te New York. Nieuwe verordeningen van de nazi’s beperkten evenwel meer en meer de vrije beschikking van Joden over hun eigendommen. Hierop besloot de eigenaresse de zaak aan haar executeur-testamentair over te laten’.

Uit de rapportage kan eveneens worden afgeleid dat de gemeente destijds onderzoek heeft verricht in Duitsland naar de verwerving. Daaruit kwam naar voren dat het museum op de veiling twee objecten heeft verworven. Gezien de omschrijving betreft het met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid de twee thans geclaimde objecten.

Op 30 juni 2000 verscheen een vervolgrapportage van de gemeente. Uit die rapportage is gebleken dat de gemeente heeft geprobeerd met de erfgenamen in contact te komen en te onderzoeken of de erfgenamen van Emma Budge deze voorwerpen wensten te claimen. Het onderzoek werd niet voltooid; slechts enkele erfgenamen werden getraceerd.

Eigendomsvereiste (§ 2 van het beoordelingskader)

Bekend is dat de bekerschroef en de kiezelaardewerken schaal op een onbekend moment deel zijn gaan uitmaken van de kunstverzameling van het echtpaar Budge. De commissie stelt vast dat na het overlijden van Emma Budge in 1937 haar omvangrijke kunstverzameling als onderdeel van de onverdeelde nalatenschap ter veiling is gebracht bij het door Hans W. Lange ‘geariseerde’ veilinghuis van Paul Graupe. Dit gebeurde in opdracht van de door haar benoemde executeurs-testamentair. Uit onderzoek is komen vast te staan dat in de veilingcatalogus Die Sammlung Emma Budge † Hamburg de twee kunstwerken zijn weergegeven als kavelnummer 256 (bekerschroef) en kavelnummer 334 (kiezelaardewerken schaal). Uit door de gemeente in de periode 1998-2000 verricht onderzoek naar de herkomst van de collectievorming komt naar voren dat de toenmalige directeur van het Haags Gemeentemuseum Van Gelder in 1938 publiceerde over zijn aankopen voor het museum. Hierbij verwees Van Gelder naar de veiling van de verzameling van de Joodse Emma Budge.

Op grond van relevante gegevens uit het onderzoek in RC 3.163 en in de voorliggende zaak komt de commissie tot het oordeel dat het in hoge mate aannemelijk is dat de twee objecten afkomstig zijn uit de particuliere collectie van Emma Budge. Dit betekent dat is voldaan aan het eigendomsvereiste van § 2 van het beoordelingskader.

Dit heeft tot gevolg dat de commissie nu de vraag moet beoordelen of er ten aanzien van de twee kunstwerken in het Kunstmuseum Den Haag sprake is geweest van onvrijwillig bezitsverlies door omstandigheden die direct verband houden met het naziregime.

Conclusie ten aanzien van het verzoek om restitutie

De commissie concludeert dat het in hoge mate aannemelijk is dat de bekerschroef van gedeeltelijk verguld zilver van Andries Grill en de kiezelaardewerken schaal (kunstenaar onbekend), die zich op dit moment in het Kunstmuseum Den Haag bevinden onder inventarisnummers OME-1937-0002 en OCE-1937-0012 / OKI 313, afkomstig zijn uit de collectie van Emma Budge, en dat voldoende aannemelijk is dat deze kunstwerken in 1937 onvrijwillig zijn verloren door omstandigheden die direct verband houden met het naziregime.

Aangezien de gemeente Den Haag, te kennen heeft gegeven dat zij afziet van een beroep op goede trouw ten aanzien van de herkomst van de kunstwerken bij de aankoop ervan, heeft de commissie hiernaar geen onderzoek gedaan.

Dit alles leidt ertoe, gelet op het beoordelingskader § 2 en § 3 (criterium 3.1 en onderdeel 3 van het slot van § 3), dat de commissie zal adviseren de kunstwerken te restitueren aan verzoeker namens de rechthebbenden op de nalatenschap van Emma Budge.