Bindend advies inzake Budge / Gemeente Amsterdam

Datum bindend advies: 16 november 2022

Bindend advies

inzake het restitutieverzoek van enerzijds

AA, te BB (Duitsland) in zijn hoedanigheid van executeur-testamentair van de nalatenschap van Emma Ranette Budge-Lazarus, vertegenwoordigd door Lothar Fremy, advocaat te Berlijn (Duitsland)

(hierna: verzoeker),

en anderzijds

Gemeente Amsterdam (hierna: de gemeente), vertegenwoordigd door CC, directeur Kunst en Cultuur van de Gemeente Amsterdam

gegeven door de Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog te Den Haag (de Restitutiecommissie), hierna: de commissie.

2. De procedure en het toepasselijke beoordelingskader

De commissie heeft bij e-mail van 1 augustus 2019 laten weten het verzoek in behandeling te nemen op grond van het Reglement zoals dat gewijzigd was vastgesteld op 28 januari 2019. Op 22 april 2021 is een nieuw Instellingsbesluit Restitutiecommissie met een door de commissie te hanteren nieuw beoordelingskader in werking getreden. Gelijktijdig is een nieuw Reglement in werking getreden waarin niet langer een beoordelingskader van de commissie is opgenomen. Partijen hebben ermee ingestemd dat het nieuwe Instellingsbesluit en het nieuwe Reglement van toepassing zullen zijn.

De commissie heeft kennisgenomen van alle door partijen overgelegde stukken. Zij heeft afschriften van alle stukken aan de andere partij gezonden. Daarnaast heeft de commissie onderzoeksvragen voorgelegd aan het Expertisecentrum Restitutie Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog van het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (hierna: het ECR). Het ECR heeft het feitenonderzoek voor een groot deel uitgevoerd tijdens de Covid-19-pandemie (januari 2020 t/m maart 2022). Mede als gevolg hiervan is de oplevering van het feitenrapport aanzienlijk vertraagd. De bevindingen van het onderzoek zijn neergelegd in het hierna te noemen feitenoverzicht.

Chronologisch overzicht van acties van de commissie en reacties daarop

• Bij gezamenlijke brief van 18 juni 2019 hebben partijen verzocht om een bindend advies met betrekking tot de aanspraak van verzoeker op restitutie van de kunstwerken. Op respectievelijk 21 augustus en 4 oktober 2019 hebben partijen het adviesverzoek nader toegelicht. De gemeente heeft enkele bijlagen overgelegd, waaronder nadere informatie met betrekking tot het advies van de TCB van 23 augustus 2019.
• Naar aanleiding van het adviesverzoek heeft de commissie op 8 oktober 2019 het ECR verzocht een onderzoek naar de feiten in te stellen.
• De resultaten van het onderzoek zijn neergelegd in een concept-onderzoeksrapport en op 22 november 2021 voor feitelijke aanvulling of commentaar aan partijen toegezonden. De gemeente heeft gereageerd op 22 december 2021. Verzoeker heeft gereageerd op 31 januari 2022. Naar aanleiding van de reacties heeft het ECR het concept-onderzoeksrapport aangepast. De reacties zijn als bijlage 2 bij de definitieve rapportage gevoegd.
• Op 24 maart 2022 is het definitieve feitenrapport vastgesteld. Op 1 april 2022 is het definitieve feitenrapport aan partijen toegestuurd.
• Partijen hebben op 10 mei (verzoeker) en 12 mei 2022 (gemeente) laten weten geen opmerkingen op de aan hen toegestuurde definitieve rapportage te hebben. Partijen hebben tevens ingestemd met de toepassing van het nieuwe Reglement en het beoordelingskader behorend bij het Instellingsbesluit Restitutiecommissie van 15 april 2021 (hierna: het beoordelingskader). Het beoordelingskader is in de bijlage bij het Instellingsbesluit opgenomen.
• Op de vraag van de commissie van 30 mei 2022 of er bij partijen behoefte bestaat aan een mondelinge behandeling heeft verzoeker op 7 juni 2022 bevestigend geantwoord. Daarbij heeft verzoeker laten weten geen bezwaar te hebben tegen een gelijktijdige bijeenkomst ten aanzien van alle momenteel bij de commissie in behandeling zijnde Budge-dossiers (RC 1.175, RC 3.179 en RC 3.181). De gemeente heeft eveneens ingestemd met een (gelijktijdige) mondelinge behandeling.
• Bij brief van 19 juli 2022 heeft de gemeente de commissie geïnformeerd dat zij afziet van een beroep op de goede trouw.
• Op 22 augustus 2022 heeft de gelijktijdige mondelinge behandeling plaatsgevonden ten kantore van het CAOP in Den Haag.
• Op 16 september 2022 is een Engelstalige versie van het transcript van de mondelinge behandeling aan partijen verzonden.
• Op 3 oktober 2022 heeft de commissie haar bindend advies in concept toegezonden aan partijen.
• Verzoekers hebben per e-mail van 3 november 2022 laten weten geen commentaar te zullen geven op het conceptadvies. De gemeente heeft per e-mail van 9 november 2022 laten weten dat het college voornemens is om op 15 november 2022 te besluiten af te zien van een inhoudelijke reactie op het concept bindend advies. De gemeente heeft per e-mail van 16 november 2022 de commissie laten weten dat het college heeft besloten definitief af te zien van een inhoudelijke reactie op het concept bindend advies.

Het testament en de veiling van de kunstcollectie van Emma Budge

Het testament van Emma Budge, aangevuld met vijf codicillen

Aanvankelijk beoogde Emma Budge haar kunstverzameling na te laten aan de stad Hamburg. Dat veranderde na de machtsovername door het naziregime in januari 1933. Emma Budge liet haar laatste wil vastleggen in een testament van 5 oktober 1933, door de jaren heen aangevuld met vijf codicillen, waarvan het laatste in 1936 werd geregistreerd. Uit de teksten is af te leiden dat Emma Budge in haar wilsbeschikking rekening hield met de opkomst van het naziregime en mogelijke gevolgen daarvan. In het testament van 5 oktober 1933 nam zij bepalingen op over haar kunstverzameling. In een codicil van 11 juni 1934 veranderde zij de paragraaf die betrekking had op haar kunstcollectie. Hierin bepaalde zij dat de executeurs-testamentair bevoegd waren om naar eigen inzicht individuele objecten te schenken aan musea of andere instellingen. De daarna overgebleven kunstwerken dienden vervolgens verkocht te worden. Daarbij bepaalde ze onder andere dat een openbare verkoop in Hamburg uitgesloten was.

Door de vele anti-Joodse maatregelen, waaronder het betalen van Reichsfluchtsteuer om vermogensvlucht tegen te gaan, werd de vrijheid waarmee Emma Budge kon bepalen wat na haar overlijden met haar kunstverzameling zou gebeuren fors ingeperkt. Na de uitvaardiging van de Neurenberger rassenwetten op 15 september 1935 bracht Emma Budge omvangrijke wijzigingen aan in haar testament, in de vorm van een vierde codicil van 21 november 1935. In het licht van de maatregelen tegen Duitse Joden bepaalde zij hierin dat alle executeurs-testamentair Joods dienden te zijn. Over haar kunstcollectie vermeldde zij dat een verkoop ervan binnen het Duitse Rijk naar verwachting niet aan te raden was.

De veiling bij veilinghuis Graupe te Berlijn in 1937

Ondanks het feit dat Emma Budge in 1935 in een aanvulling op haar testament had aangegeven dat een verkoop van haar kunstcollectie binnen Duitsland waarschijnlijk niet raadzaam zou zijn, is haar verzameling na haar dood in 1937 geveild bij het Berlijnse veilinghuis Graupe. De veiling van de kunstcollectie van Emma Budge vond in opdracht van de executeurs-testamentair plaats op 4, 5 en 6 oktober en op 6 en 7 december 1937 onder leiding van Hans W. Lange, die het veilinghuis van Graupe had ‘geariseerd’. Onder de 812 lotnummers die onder de hamer kwamen bevonden zich ruim 300 lotnummers met bijbehorende objecten uit de verzameling van Emma Budge.

De nalatenschap van Emma Budge 1938 – 1945

Het overgrote deel van de nalatenschap van Emma Budge bestond uit waardepapieren en valuta-tegoeden, die zich buiten het bereik van het naziregime op een rekening bij de Schweizerische Kreditanstalt bevonden. In de jaren 1938 en 1939 volgde een hevige strijd om deze vermogensbestanddelen. De Duitse autoriteiten drongen aan op de transfer van buitenlandse vermogensbestanddelen naar Duitsland, waar de nazi’s zich het vermogen als gevolg van de geldende deviezenwetgeving eenvoudig zouden kunnen toe-eigenen. Daarbij werd druk uitgeoefend op de in Duitsland verblijvende erven en executeurs-testamentair, door middel van arrestatie, inbeslagneming van het persoonlijk vermogen van de individuele erfgenamen en het intrekken van hun paspoorten. Na de Kristallnacht van 9 op 10 november 1938 werd de positie van de in Duitsland verblijvende erfgenamen nog benarder. Eén van de erfgenamen en de echtgenoot van een andere erfgenaam werden in concentratiekamp Buchenwald vastgehouden. Hun invrijheidsstelling werd verbonden aan de bereidheid om mee te werken met de autoriteiten. Bovendien werd beslag gelegd op de binnenlandse vermogens van de erven.

Ook op de Joodse executeurs-testamentair werd druk uitgeoefend. De Oberfinanzpräsident van het Amtsgericht Hamburg gaf opdracht om twee executeurs-testamentair die in het buitenland verbleven, af te zetten en te vervangen door twee andere Joodse executeurs-testamentair, die zich binnen Duitsland en dus binnen de invloed van de nazi’s bevonden. Uiteindelijk zouden deze op hun beurt worden vervangen door advocaat dr. Ernst Blum te Luzern en Gottfried Francke te Hamburg, accountant en voormalig belastingadviseur van Emma Budge. Beiden waren niet Joods. Met hulp van Francke – in 1939 liet hij de waardepapieren door de Schweizerische Kreditanstalt overdragen aan het inmiddels geariseerde bankhuis Warburg op een rekening waarover alleen hij kon beschikken – zou het de nazi’s uiteindelijk lukken om tweederde van de vermogensbestanddelen uit Zwitserland naar Duitsland overgebracht te krijgen. De erven van Emma Budge zouden hiervan niets terugzien.

Op 21 juli 1939 kwam de afhandeling van de nalatenschap in feite geheel in handen van de twee niet-Joodse executeurs Francke en Blum. De Joodse erven en de Joodse executeurs-testamentair stonden daarmee volledig buiten spel. Uitkeringen vonden uitsluitend plaats op geblokkeerde rekeningen, waarover de erven niet konden beschikken. Bovendien werden de erfdelen als gevolg van de deviezenwetgeving gedecimeerd, zodat niets van de bedragen overbleef. Toestemming van de erfgenamen om Duitsland te verlaten werd verbonden aan hun bereidheid om afstand te doen van het resterende erfdeel. Van deze bedragen, zo stelden enkele van de erven na de oorlog in een door hun aangespannen procedure, ‘hatten und haben die Antragsteller nichts erhalten’.

Herkomstgeschiedenis tot 1960

Op de website ‘Museale verwervingen vanaf 1933’ is over de zoutvaten het volgende vermeld: ‘De zoutvaten behoorden hoogstwaarschijnlijk tot de geconfisqueerde collectie van de erven van Emma Budge.’ Uit onderzoek is inmiddels gebleken dat de zoutvaten niet geconfisqeerd zijn, maar in 1937 zijn geveild.

Uit onderzoek is naar voren gekomen dat de twee zoutvaten in het Amsterdam Museum naar alle waarschijnlijkheid tot 1960 dezelfde herkomstgeschiedenis kennen als de twee zoutvaten die zich op dit moment in het Rijksmuseum bevinden.

De vier zoutvaten zijn in 1906 geveild bij veilinghuis Frederik Muller in Amsterdam. Daarna zijn deze op een onbekend moment deel gaan uitmaken van de kunstverzameling-Budge uit Hamburg. Door het ontbreken van een overzicht van de verwervingen van het echtpaar Budge zijn de data en bronnen hieromtrent onbekend.

Na het overlijden van Emma Budge in 1937 werd haar kunstverzameling als onderdeel van de onverdeelde nalatenschap ter veiling gebracht bij veilinghuis Graupe in opdracht van de in haar testament benoemde executeurs-testamentair. Uit onderzoek komt naar voren dat de twee paar zoutvaten onder kavelnummers 254 en 255 met respectievelijk het jaartal 1643 en 1639 in de veilingcatalogus stonden vermeld en daadwerkelijk zijn geveild. Op de veiling in 1937 werden de twee paar zoutvaten aangekocht door ‘Graetzer’. De identiteit van deze persoon is, gezien het ontbreken van voorletters of andere onderscheidende elementen, tot op heden onbekend gebleven. Onduidelijk is of deze persoon de zoutvaten namens zichzelf of als bieder ten behoeve van een derde heeft aangekocht. De wijze van noteren in de veilingcatalogus maakt aannemelijk dat de beide kavels gezamenlijk zijn afgehamerd voor in totaal RM 12.900,-.

De geclaimde kunstwerken in het Amsterdam Museum

Tussen 22 en 25 maart 1960 werden de twee zoutvaten samen met een tweede paar zoutvaten op een veiling bij veilinghuis Frederik Muller onder kavelnummers 95 en 96 voor fl. 110.000,- en fl. 122.000,- aangekocht door de Gemeente Amsterdam. Eén paar bevindt zich in het Amsterdam Museum met inventarisnummers KA 8050 en KA 8051. Dit museum heeft de twee zoutvaten in bruikleen van de eigenaar, de Gemeente Amsterdam. Het andere paar heeft de Gemeente Amsterdam verkocht aan de Staat ten behoeve van het Rijksmuseum Amsterdam, waar het zich op dit moment bevindt.

4. Inhoudelijke beoordeling van het restitutieverzoek

De commissie heeft vastgesteld dat is voldaan aan de vereisten uit § 1 a t/m e van het beoordelingskader en zij daarmee het verzoek inhoudelijk in behandeling kan nemen.

Omdat de gemeente heeft laten weten dat zij afziet van een beroep op goede trouw, zal de inhoudelijke beoordeling van het restitutieverzoek beperkt blijven tot § 2 en § 3 van het beoordelingskader).

Gelet op § 2 van het beoordelingskader moet de commissie beoordelen of in hoge mate aannemelijk is dat de kunstwerken eigendom waren van de erven van Emma Budge en op grond van § 3 of voldoende aannemelijk is dat die erven na Emma Budges dood in 1937 het bezit van de kunstwerken onvrijwillig hebben verloren door omstandigheden die direct verband houden met het naziregime. Hiertoe overweegt de commissie het volgende:

Onvrijwillig bezitsverlies (§ 3 van het beoordelingskader)

In navolging van de overwegingen uit het bindend advies van de commissie van 16 april 2018 (RC 3.163) overweegt zij over het bezitsverlies van de twee objecten het volgende:

Naar het oordeel van de commissie kunnen de doorgevoerde wijzigingen in het testament over de kunstverzameling van Budge niet los worden gezien van de politieke verhoudingen in Duitsland en de opkomst van het naziregime. Evenmin kan het bezitsverlies van de zoutvaten bij het ‘geariseerde’ veilinghuis Graupe in 1937 als vrijwillig worden gezien. Vanwege de druk die op de executeurs werd uitgeoefend, die ertoe leidde dat hun handelwijze zeer sterk afweek van wat Emma Budges testament beoogde, kan niet worden gesproken van een vrije keuze. Bovendien acht de commissie het met verzoekers aannemelijk dat de erven Budge door de forse anti-Joodse maatregelen niet vrij over de opbrengst van de veiling konden beschikken.

Nu vaststaat dat Emma Budge en haar erfgenamen van Joodse afkomst waren en deze erfgenamen het bezit van de twee kunstwerken na 1933 in Duitsland hebben verloren, moet op grond van § 3 van het beoordelingskader worden aangenomen dat dit bezitsverlies onvrijwillig was, tenzij nadrukkelijk anders blijkt. Het is de commissie op grond van de hierboven in hoofdstuk 3 vastgestelde feiten niet gebleken dat het bezitsverlies vrijwillig was. De commissie oordeelt daarom dat het bezitsverlies uit de nalatenschap van Budge moet worden aangemerkt als onvrijwillig, veroorzaakt door omstandigheden die direct verband houden met het naziregime.

5. Bindend advies

De Restitutiecommissie adviseert de Gemeente Amsterdam om de twee zoutvaten van gedeeltelijk verguld zilver door Johannes Lutma (1584-1669), die zich bevinden in het Amsterdam Museum te restitueren aan de onder 2. vermelde verzoeker namens de rechthebbenden op de nalatenschap van Emma Ranette Budge-Lazarus.

Dit bindend advies is gegeven op 16 november 2022 door E.H. Swaab (plv. voorzitter), J.F. Cohen, S.G. Cohen-Willner, J.H. van Kreveld, D. Oostinga en C.C. Wesselink, en ondertekend door de plv. voorzitter en de secretaris.

(E.H. Swaab, plv. voorzitter)          (E.M. van Sterkenburg, secretaris)